کتاب بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری

مولف در اثر خود پس از بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران ساسانی در آغاز اسلام، به چگونگی ساخت و مناسبات قبایل در بصره نظر افکنده است. سپس اوضاع بصره را در عصر خلفای راشیدن به تصویر کشیده و از فتوحات و کارگزاران خلفا سخن به میان آورده است.

وی در ادامه به حکومت بصره در دوره خلفای اموی و زبیری و مروانی پرداخته و در انتها، اوضاع علمی و فرهنگی بصره را بررسی کرده و مکاتب علمی و مشاهیر علمی و فرهنگی آن شهر را از نظر گذرانده است.

اهمیت نگارش این اثر، تحلیل حوادث تاریخی شرق خلافت اسلامی و به‌خصوص یکی از شهرهای مهم تأسیس‌شده، برای فتوحات ایران است. در این کتاب، موقعیت بصره در منازعات قرن اول هجری، به‌خصوص از سال 30 هجری تا پایان عصر امویان، به تصویر کشیده شده است.

مؤلف، مطالب کتاب را به 5 بخش تقسیم کرده است:

بخش اول، مربوط به فتح عراق و بنای شهر بصره است که در این بخش، ابتدا به اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران ساسانی توجه و سپس به آغاز فتوحات و تأاسیس شهر بصره پرداخته شده است.

بخش دوم، شامل ساختار اجتماعی و مذهبی بصره است و در آن، نظامات اجتماعی و مناسبات قبایل مهاجر به این شهر و همچنین مناسبات بین عرب و غیر عرب بررسی شده است.

مؤلف در بخش سوم، یعنی مهمترین بخش کتاب، به اوضاع سیاسی و نظامی بصره نظر افکنده است. این بخش، خود به به چهار فصل تقسیم می‌شود: در فصل اول، بصره در عصر خلفای راشدین مورد بررسی قرار می‌گیرد. در فصل دوم، به اوضاع بصره در عصر خلفای اموی اختصاص دارد. فصل سوم، مربوط به اوضاع شهر در عصر خلیفه زبیری است و در فصل چهارم، شهر در عصر خلفای مروانی بررسی شده است که این فصل تا پایان حکومت بنی‌امیه را شامل می‌شود.

بخش چهارم که اوضاع علمی بصره را مد نظر دارد، خود به دو فصل تقسیم می‌شود. در فصل اول مکاتب علمی بصره مورد نظر است و در فصل دوم مشاهیر ساکن در بصره اعم از اصحاب، قُرّاء و ... معرفی شده‌اند.

مؤلف، در بخش پنجم که آخرین بخش کتاب است به مسجد جامع، اماکن مقدس و مقابر موجود در بصره پرداخته است.